روشنگرایی تاجیک و جهان نو

این مقاله با هدف تبیین جریان روشنگرایی تاجیک به نگارش درآمده است. در اواخر سدۀ نوزدهم و اوایل سدۀ بیستم میلادی مبارزۀ ملی- آزادی‌خواهی مردم تاجیک به مرحله‌ای نو رسید و در تفکر مردم دگرگونی‌های انقلابی به‌وجود آمد. این مسئله به‌نوبۀ‌خود سبب شد که روشن‌فکران به طرز زندگانی فرنگیان با چشم عبرت بنگرند. یکی از این روشن‌فکران که به همت او ادبیات روشنگرایی تاجیک عرض وجود کرد، احمد مخدوم دانش است. وی با مشاهدۀ پیشرفت غرب، به‌ویژه روسیه، در شرایطی که در بخارا سطح تعلیم و تدریس به‌شدت پایین آمده بود، به این نتیجه رسید که کشور به اصلاحات جدی نیاز دارد. مسائل گوناگون جهان پیشرفتۀ معاصر و عقب‌ماندگی تعدادی از ممالک شرق، به‌ویژه امارت بخارا، در آثار عبدالرئوف فطرت نیز مورد بحث و مناظرة دقیق قرار گرفته است. فطرت در آثار خود ضرورت اصلاحات اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی کشور را مطرح کرد. او در دو اثر مناظره و بیانات سیاح هندی احوال اجتماعی و اقتصادی امارت بخارای آغاز سدۀ بیستم میلادی را به رشتۀ تحقیق کشیده است. آثار نثری واقع‌گرایانۀ فطرت زمینه‌ای مناسب برای آماده‌سازی افکار خوانندگان برای مطالعۀ مطبوعات فراهم کرد و بدین‌ ترتیب، در سال ۱۹۱۲م نخستین روزنامۀ تاجیکی باعنوان بخارای شریف منتشر شد که روزنه‌ای از علم و معرفت به روی مردم بخارا باز می‌کرد. بعد از آن نیز سردبیر روزنامه، میرزاجلال یوسف‌زاده، برای نخستین بار موضوع تأسیس «جمعیت نشر معارف» را براساس آیین‌نامه مطرح کرد. هرچند باوجود تلاش‌های زیادی که در ابتدای قرن بیستم میلادی برای اصلاح جامعه انجام شد، جریان معارف‌پروری و روشنگرایی به کامیابی بزرگی نائل نشد، در اندیشه و افکار مردم، انقلابی بزرگ به‌وجود آمد.